आपल्या शरीराला निरोगी ठेवण्यासाठी रोगप्रतिकारक शक्ती खूप महत्त्वाची भूमिका बजावते. या लेखात रोगप्रतिकारक शक्ती म्हणजे काय आणि ती कशी कार्य करते इत्यादी गोष्टी समजून घेऊया. कोरोनाच्या काळात तुम्ही जास्त ऐकलेला आणखी एक शब्द तो म्हणजे इम्युनिटी सिटस्टीम. अजूनही आपल्या शरीरातील इम्युनिटी सिस्टिमला कोरोना व्हायरस ओळखता आलेलाच नाही. ह्यामागे इम्युनिटी सिस्टीम कशी काम करते ह्याची उत्सुकता असेल तर हा लेख पूर्ण वाचा.
आपल्या शरीरात अनेक भिन्न प्रणाली कार्यरत आहेत ज्याद्वारे आपण जगू शकतो. यापैकी श्वसनसंस्था, पचनसंस्था आणि रोगप्रतिकारक यंत्रणा थोड्याफार सर्वांना माहित आहेत. रोगप्रतिकारक प्रणालीला IMMUNITY SYSTEM सुद्धा म्हणतात, जी शरीराच्या महत्वाच्या प्रणालींपैकी एक आहे.
रोगप्रतिकारक शक्ती आपल्या शरीराचे जीवाणू, विषाणू आणि इतर सर्व प्रकारच्या सूक्ष्मजंतूंपासून संरक्षण करण्यासाठी कार्य करते. यासोबतच शरीरात इतर कोणतीही बाह्य वस्तू जसे की एखादा कण, बुरशी किंवा इतर पदार्थ इत्यादी असतील तर रोगप्रतिकारक शक्ती त्यापासूनही शरीराचं संरक्षण करते.
बिघडू शकतं आणि आपण आजारी पडू शकतो. रोगप्रतिकारक शक्ती/ इम्युन सिस्टीम म्हणजे काय आणि ती आजारांपासून आपलं संरक्षण कसं करते ते जाणून घेऊया.
रोगप्रतिकार प्रणाली/ इम्युन सिस्टीम म्हणजे काय?
रोगप्रतिकारक शक्ती ही आपल्या शरीराची एक प्रणाली आहे, म्हणजेच एक प्रणाली, जिचं काम शरीराला रोगांपासून वाचवणे आहे. हीच रोगप्रतिकार प्रणाली आपल्या शरीरातील अनेक अवयव, पेशी आणि विविध प्रकारच्या प्रथिनांचे एक मोठे जाळे आहे.
जे आपल्या शरीराच्या जवळजवळ सर्व भागांमध्ये पसरलेले आहे आणि शरीराचे रोगांपासून संरक्षण करते. निरोगी रोगप्रतिकारक प्रणाली शरीराचे जीवाणू, परजीवी, विषाणू तसेच कर्करोगाच्या पेशींपासून संरक्षण करते, त्याच वेळी निरोगी ऊतींचे संरक्षण करते.
रोगप्रतिकारक प्रणालीचे प्रकार
आपल्या शरीरात साधारणपणे दोन प्रकारच्या रोगप्रतिकारक शक्ती असतात, ज्याला
जन्मजात असणारी रोग प्रतिकारशक्ती
ही रोगप्रतिकारक शक्ती पालकांकडून वारशाने मिळते आणि व्यक्तीचा जन्म होताच ती सक्रिय होते. हे सामान्यतः व्यक्तीच्या त्वचेच्या पृष्ठभागावर आणि गॅस्ट्रोइंटेस्टाइनल ट्रॅक्टमध्ये आढळते. जन्मजात रोगप्रतिकारक शक्तीचे वैशिष्ट्य म्हणजे ती लगेच कमी आणि त्यामुळे कधी कधी ताप, सूज आणि लालसरपणा असे त्रास होतात.
अ‍ॅडॉप्टिव्ह इम्युनिटी
या प्रकारची रोगप्रतिकारक यंत्रणा गोष्टी शिकते, म्हणून त्याला अ‍ॅक्वायर्ड इम्युनिटी किंवा अ‍ॅडॉप्टिव्ह इम्युनिटी असे म्हणतात. जेव्हा आपलं शरीर नवीन जंतूच्या/विषाणूच्या संपर्कात येतं तेव्हा अनुकल प्रतिकारशक्ती त्याच्याविरुद्ध प्रतिक्रिया देते, ज्यामुळे ताप आणि इतर आजार पण काही दिवसानंतर त्यानंतर रोगप्रतिकारक प्रणाली जंतू ओळखते आणि भविष्यात त्याच्याशी लढते.
आपली इम्यून सिस्टीम / रोग प्रतिकारशक्ती कशी काम करते
पांढऱ्या रक्त पेशी रोगप्रतिकारक यंत्रणेतील सर्वात महत्वाच्या भागांपैकी एक आहेत आणि त्यांना ल्युकोसाइट्स देखील म्हणतात. ल्युकोसाइट्स संपूर्ण शरीरात रक्त आणि ऊतींद्वारे प्रवास करतात, बाहेरचे देशी पदार्थ, सूक्ष्मजंतू आणि विषारी पदार्थ शोधतात. जेव्हा जेव्हा एखादी परदेशी वस्तू किंवा जंतू आढळतात तेव्हा ते रोगप्रतिकारक शक्तीला आक्रमणाचे संकेत देतात.
सामान्यतः दोन प्रकारचे ल्युकोसाइट्स असतात, ज्याला फागोसाइट्स आणि लिम्फोसाइट्स म्हणतात. लिम्फोसाइट्सचे आणखी दोन प्रकार आहेत, ज्यांना बी लिम्फोसाइट्स (बी पेशी) आणि टी लिम्फोसाइट्स (टी-सेल्स) म्हणतात.
रोगप्रतिकारक शक्तीला चालना देणारी कोणतीही गोष्ट प्रतिजन म्हणतात. यामध्ये सामान्यतः जीवाणू, विषाणू, परजीवी, इतर कोणतेही सूक्ष्म जीव, रासायनिक, विषारी पदार्थ किंवा वातावरणातील इतर कोणत्याही गोष्टीचा समावेश होतो ज्यामुळे रोगप्रतिकारक शक्तीला चालना मिळते, त्याला प्रतिजन म्हणतात.
जेव्हा प्रतिजन शरीरात प्रवेश करते, तेव्हा B पेशी ते ओळखतात आणि प्रतिपिंडे(ऍन्टीबॉडीज) सोडतात. ह्या ऍन्टीबॉडीज ऍन्टीजनला जोडतात, जे रोगप्रतिकारक यंत्रणेला सिग्नल देतात आणि ते ऍन्टीजन नष्ट करतात. आहे कि नाही सिस्टीम! पण तरीही काही व्हायरस टिकून राहतात
इम्युनिटी सिस्टीम किती चांगली असली तरीही काही प्रकारचे विषाणू आणि इतर सूक्ष्मजंतूंमध्ये एखाद्या व्यक्तीच्या शरीरात उत्परिवर्तन करण्याची क्षमता असते आणि म्हणून प्रत्येक वेळी रोगप्रतिकारक यंत्रणेद्वारे ते शोधून काढावे लागतात आणि म्हणूनच दरवर्षी फ्लू आणि इतर अनेक संक्रमणांविरूद्ध लसीकरण करण्याची शिफारस केली जाते.
